Türkiye'de kamu adına hidrokarbon arama, sondaj, üretim, rafineri ve pazarlama faaliyetlerini yürütmek amacıyla 1954 yılında, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) kurulmuş, Ankara'da Genel Müdürlük, Adıyaman, Batman ve Trakya'da Bölge Müdürlükleri olarak teşkilatlandırılmıştır.
Türkiye’de petrol arama ve üretim faaliyetleri petrol yasası ile düzenlenmektedir. Bu yasaya göre Türkiye 18 petrol bölgesine ayrılmıştır. Arama yapmak isteyen şirketler bu bölgelerde yasanın koyduğu koşullarda üretim yapabilmektedirler.
1954-2004 Yılları arasında, Türkiye'deki jeolojik etütlerin %70'i, jeofizik etütlerin ve sondajların %76'sı TPAO tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu faaliyetler sonucunda, TPAO Türkiye toplam hampetrol üretiminin %55'ini, doğal gaz üretiminin ise %93'ünü gerçekleştirmiştir.
2004 sonu itibariyle, TPAO'nun yurtiçi ve yurtdışı sahalarından toplam petrol üretimi 510 milyon varile, doğal gaz üretimi ise 6.8 milyar m3'e ulaşmıştır. 2004'te yıllık 20.2 milyon varil olan toplam hidrokarbon üretiminin, 2009 yılında 55.1 milyon varile ulaşması hedeflenmiştir. Tabloda Türkiye’nin 2003 yılı itibariyle hampetrol rezerv durumu verilmiştir.
Tablo: Türkiye hampetrol rezervleri (2003 sonu itibariyle)
Şirketler (milyon ton olarak)
|
Rezervuardaki petrol (*)
|
Üretilebilir petrol
|
Toplam
üretim |
Kalan
üretilebilir petrol |
T.P.A.O.
|
667 410 136
|
94 609 028
|
64 225 481
|
30 383 547
|
N.V.Turkse Perenco
|
175 736 195
|
47 968 826
|
39 567 360
|
8 401 466
|
Petroleum E.M.I. + Dorchester
|
73 087 198
|
12 746 190
|
10 925 109
|
1 821 081
|
Madison Oil Turkey Inc+T.P.A.O.
|
6 967 064
|
2 411 250
|
2 166 222
|
245 028
|
N.V.Turkse Perenco + T.P.A.O.
|
4 538 381
|
2 327 918
|
1 402 243
|
925 675
|
Ersan + Aladdin + Trans Med.
|
6 156 710
|
923 506
|
756 086
|
167 420
|
Ersan + Aladdin M.E.
|
2 419 747
|
425 450
|
360 769
|
64 681
|
Aladdin + Madison (Turkey) Inc.
|
3 601 190
|
900 085
|
227 953
|
672 132
|
Aladdin+Trans Med.
|
362 267
|
73 933
|
3 057
|
70 876
|
Amity Oil+T.P.A.O.
|
14 563
|
10 200
|
5 727
|
4 473
|
Toplam -Total (**)
|
940 296 946
|
162 399 881
|
119 643 502
|
42 756 379
|
(*) İspatlanmış (proven), olası ve mümkün (probable+possible) rezervler toplamıdır.
(**) Toplam üretim ve rezerv rakamlarına TGT-HTI ortaklığının 5204 varil (674 M. ton), Aladdin-Ersan-Avenue ortaklığının 18832 varil (2532 M. ton) ve Aladdin-Ersan-G.Yıldızı ortaklığının 1592 varil (239 M. ton) üretimleri dahil edilmiştir.
Keşfedilen sahaların derinlikleri en fazla 3500 metre dolayındadır. Bunlardan kaliteli petrol olarak tanımlanan 30-40 API graviteli petrol rezervleri çok sınırlıdır. Yurdumuzda genellikle ağır petrol olarak bilinen ve API gravitesi 10-25 arasında olan sahaların rezerv miktarları fazladır.
2003 yılında toplam hampetrol üretimi 11.1 milyon varil, doğal gaz üretimi ise toplam 566 milyon m3 dür (Şekil-1). Doğal gaz 14 doğal gaz havzasından temin edilen bu miktar üretim toplam doğal gaz ihtiyacının %5’ini karşılamaktadır. Doğal gaz tüketimi ise 370 milyar kübik feet’dir. (10,5 milyar m3) Önümüzdeki dönemde, doğal gaz talebinin hızlı biçimde artacağı ve 2010 yılında ülkemiz ihtiyacının 55 milyar m3 olacağı tahmin edilmektedir. Doğal gazın enerji santrallerinde ve endüstride kullanımının artması beklenmektedir.
Şekil-1: 1998-2002 yılı Türkiye’de sondaj faaliyetler
Şekil-2: 2003 yılı hampetrol ve doğal gaz üretimlerinin bölgelere göre dağılımı
Rafinasyonun Tarihi
TÜPRAŞ, Türkiye Petrol Rafinerileri Anonim Şirketi
Petrol rafinasyonu Yurdumuzda TÜPRAŞ, Türkiye Petrol Rafinerileri Anonim Şirketi ve Anadolu Tasfiyehanesi Anonim Şirketi (ATAŞ) tarafından yapılmaktadır. Bu şirketlerin kuruluşu ve geçirdiği aşamalar aşağıda kısaca özetlenmiştir.
Boğaziçi Tasfiyehanesi: 1930 yılında Beykoz yakınında hampetrol işleme kapasitesi 40 ton/gün (13 200 ton/yıl) olan bu rafineri özel teşebbüs, "Türkiye Naft Sanayii A.Ş." adına Yaşua Biraderler tarafından kurulan ve Romanya hampetrolünü işleyen ilk rafineridir; 1934 yılında kapanmıştır.
Raman Deneme Tasfiyehanesi: Maden Tetkik Arama (MTA) tarafından1940 yılında Raman dağında petrol bulununca, Maymune Boğazında 1942 yılında 10 ton/gün (3 300 ton/yıl) kapasiteli Raman Tecrübe Tasfiyehanesi kurulmuş ve 1945’de Batman'daki Pilot Rafineri faaliyete geçinceye kadar çalışmıştır.
Batman Deneme Tasfiyehanesi: MTA’ın 1945 yılında devreye aldığı bu rafinerinin hampetrol işleme kapasitesi 200 ton/gündür (66 000 ton/yıl); rafineri daha sonra TPAO'na devredilmiştir.
Batman Rafinerisi
MTA Enstitüsünün1951 yılında Raman ve Garzan'daki petrol sahalarında petrol arama faaliyetlerinden alınan olumlu sonuçlar paralelinde, 1955 yılında kurulan ve 1000 ton/gün (330 000 ton/yıl) kapasiteli rafineri, 1956’da TPAO'na devredilmiştir. Raman ve özellikle Garzan'daki petrol arama sahaları geliştirilerek Batman Rafinerisinin kapasitesi önce %75-100 oranında artırılmış, daha sonra (1960’da) 580 bin ton/yıla yükseltilmiştir. 1966 yılında mevcut sisteme yüksek oktanlı benzin ve LPG gazı üretmek üzere Reformer ve LPG üniteleri ilave edilmiş, 1972 yılında kapasitesi 1.1 milyon ton/yıla yükseltilmiştir.
Anadolu Tasfiyehanesi Anonim Şirketi (ATAŞ)
1958 yılında Mersin'de Mobil Oil, Shell, Caltex ve B.P. tarafından kurulan şirketin adı Anadolu Tasfiyehanesi Anonim Şirketi olup, kısa adı ATAŞ'dır. Petrol Kanunu hükümleri gereğince yabancı sermaye ile kurulan bu rafinerinin yıllık kapasitesi 3.2 milyon ton düzeyindeydi.
ATAŞ Şirketinin kurucularından CALTEX daha sonra ortaklıktan ayrılmıştır. Anadolu Tasfiyehanesi Anonim Şirketinde MOREF (Mobil Refining) %51, Shell %27, BP-Türk %17 ve Marmara Petrol % 5 hisseye sahiptir. 1969 yılında rafinerinin kapasitesi 4.4 milyon ton/yıla yükseltilmiştir.
İPRAŞ (İstanbul Petrol Rafinerisi A.Ş)
Tüpraş İzmit Rafinerisi
İPRAŞ rafinerisi, %51 Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO), %49 California Texas Oil Corp. (CALTEX) ortaklığıyla 1961 yılında İzmit’te kuruldu (1 milyon ton/yıl kapasiteli), hisselerin tamamı 1972’de TPAO’ya devredildi ve 1983 yılında da TÜPRAŞ adı altında yeni bir şirkete dönüştürüldü. TPAO'na bağlı olarak faaliyet gösteren İzmir ve Batman Rafinerileri ile yapımı devam eden Kırıkkale Rafinerisi de Tüpraşa devredilmiştir. İzmit Rafinerisi'nin 1961 yılında 1.0 milyon ton/yıl olan hampetrol işleme kapasitesi, 1967’de 2.2 1972’de 5.5, 1977’de 7.0, 1980’de 7.8, 1982’de 11.5 milyon ton/yıla çıkarılmıştır. Rafinerinin kuruluş aşamasında ABD teknolojisi kullanılmıştır.
Tüpraş İzmir Rafinerisi
İzmir'in Aliağa yöresinde 1967 Ağustos ayında temeli atılan İzmir Rafinerisi 1972 yılında işletmeye alınmıştır. Kuruluşunda 3 milyon ton/yıl olan hampetrol işleme kapasitesi, 1982 yılında 3.8 milyon ton/yıla, 1984 yılında 5.0 milyon ton/yıla ve 1987’de 10 milyon ton/yıla ulaşmıştır. Rafineride ayrıca 300000 ton/yıl kapasiteli madeniyağ kompleksi bulunmaktadır. 1988 yılında madeniyağ yağı üretim kapasitesi 175 bin ton/yıldan 300 bin ton/yıla çıkarılmıştır. Rafinerinin kuruluşunda ABD-RUSYA teknolojisi kullanılmıştır.
Tüpraş Kırıkkale Rafinerisi
Orta Anadolu Bölgesi'nin petrol ürünleri ihtiyacını karşılamak amacıyla TPAO ve Romanya Industrial Export Import ortaklığıyla kurulmuş olan 5.0 milyon ton/yıl kapasiteli Kırıkkale Rafinerisi 1986 yılında devreye alınmıştır. Hampetrol ikmali 447 Km. uzunluğunda 24 inçlik boru hattı ile yapılmaktadır. Rafinerinin kuruluşunda Romanya-ABD teknolojisi kullanılmıştır.
Tüpraş Körfez Petrokimya ve Rafineri Tesisleri
Petkim Petrokimya Holding A.Ş.'nin kurduğu ilk kompleks olan Yarımca Tesisleri 1970 yılında üretime başlamıştır. Daha yüksek kapasiteli Petrokimya Aliağa Kompleksinin 1983 yılında üretime başlamasının ardından Yarımca Kompleksi fabrikalarının bazıları kademeli olarak kapatılmış, diğer fabrikaları 2001 yılında Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş.'ye devredilerek “Körfez Petrokimya ve Rafineri Müdürlüğü” adını almıştır.
GERİ (hampetrolden petrokimyasallara)
