Orta doğu büyük petrol rezervleri bulunması kadar yüksek kapasiteli petrol rafinerileriyle de son on yılda çok önemli bir bölge konumuna gelmiştir. 1920 yılında potansiyel petrol rezervlerinin 5,820,000,000 varil olduğu tahmin edilmişti; 1945’de bu değer 18 milyar, 1948’de 32 milyar, 1951’de 48 milyar, 1953’de 64 milyar ve 1954 yılını sonunda 83 milyar varile yükseltmiştir. Bu durum bölgenin dünyadaki petrol rezervleri payını sürekli olarak artırmaktadır.
Dünya petrol rezervlerinin büyük bir bölümünü içeren orta doğu bölgesinin petrol tarihçesi aşağıda kısaca özetlenmiştir.
İngiliz-İran Yağ Şirketi (Anglo-Persian Oil Company): Ortadoğu’da ilk petrol arama ve çıkarma imtiyazı (60 yıllık) İran Şahı tarafından 1901 yılında William Knox D'Arcy adında bir İngiliz vatandaşına satıldı; ancak bir süre sonra D’Arcy maddi olanakları yetersizleştiğinde bu imtiyazı Burmah Yağ şirketine devretti ve 1909’da %50’si İngiliz özel girişimcilere ait olan İngiliz-İran Yağ Şirketi kuruldu. Şirket Abadan’da kurduğu rafineride 1913 yılında üretime başladı. Aynı yıl (1913) Winston Churchill şirketi kısmen millileştirerek petrol üretimini devlet kontrolüne aldı.
İngiliz-İran Yağ Şirketi 1950’de Abadan’daki rafineriyi Dünyanın en büyük rafinerisi haline getirdi. !951 yılında Muhammed Musaddık’ın İran’daki tüm endüstri kuruluşlarını, dolayısıyla petrolü de millileştirmesiyle İngilizler İran’dan çekildi ve rafineri işlemez hale geldi; 1954 yılına kadar İran’a ambargo uygulandı. 1954’de İran, yönetimin değişmesiyle konsorsiyumun bir üyesi olarak kabul edildi. Aynı yıl İngiliz-İran Yağ Şirketinin adı da değişerek British Petrol Şirketi (The British Petroleum Company) adını aldı.
Türk Petrol Şirketi (Turkish Petroleum Company): Osmanlı İmparatorluğu topraklarında petrol arama ve geliştirme çalışmaları için 1912 yılında kuruldu; şirketin %50’si İngiliz-İran yağ Şirketine aitti.
I. Dünya Savaşından önce Ortadoğu bölgesinin en önemli petrol şirketi İngiliz-İran Yağ Şirketiydi. Almanlar (Deutsche Bank) ve İngilizler (İngiliz İran Petrol Şirketi) 1912'de Londra'da Türk Petrol Şirketini kurdular; hisselerin %50’si Türkiye Milli Bankası'na (İngilizler tarafından kurulmuştur), %25’i Deutsche Bank'a (Almanlar tarafından kontrol edilen) ve %25’i de Royal Dutch-Shell (Hollanda-İngiliz ortaklığı) grubuna aitti. Hisselerden yüzde 5 oranında pay bir özel şahısa verildi.
Irak Petrol Şirketi (Iraq Petroleum Company): Irak Petrol Şirketinin ilk oluşumu I. Dünya Savaşı sonunda Osmanlı İmparatorluğunun yıkılması ve mevcut Türk Petrol Şirketinin 1918 yılında yeniden paylaşılmasıyla başlar. Almanlar savaşı kaybedince Fransızlar Türk Petrol Şirketindeki Deutsche Bank hisselerini (%25) satın aldı; böylece Musul'da geri kalan bütün petrol hakları İngilizlerin elinde kaldı.
Amerika Musul petrollerinin İngilizlerin eline geçmesinden rahatsızdı, şirketin, savaşın galipleri arasında paylaşılması gerektiğini ileri sürerek şirketten pay istiyordu. Ortadoğu Bölgesinde Kerkük yakınlarında 1927’de çok miktarda petrol bulundu, bunu takiben aynı yıl orta doğu bölgesinde bazı ülkeleri içine alan ‘Kırmızı Hat’ Antlaşması imzalandı (Şekil); Türkiye, Irak ve Suudi Arabistan hattın içine alınırken, Kuveyt ve İran dışarıda bırakıldı. 1928 yılında Amerika da Türk Petrol Şirketine ortak edildi; %5’lik hisse özel bir şahsa verilerek kalan kısım Standard Oil, Royal Dutch-Shell ve Anglo-Iran petrol şirketleri arasında paylaştırıldı. Türk Petrol Şirketinin adı 1929'da Irak Petrol Şirketi olarak değiştirildi. Çalışmalar kuzey Irak’ta, Kerkük yakınlarında, güneyde Suudi Arabistan ve Kuveyt sınırında sürdürüldü. Irak petrollerinin 1961 yılında %99.5’u, 1971’de de tamamı millileştirildi.
Şekil: ‘Kırmızı Hat’ Antlaşması sınırları
Arap Amerikan Petrol Şirketi (ARAMCO): 1930 yılında Kırmızı Hat Antlaşmasına dahil olmayan SoCal (ABD), önce Bahreyn’de ve sonra 1936 yılında da Texaco ile ortak olarak Suudi Kralı İbn-i Suud'dan aldığı imtiyazla S.Arabistan'da petrol buldu. SoCal ve Texaco, ARAMCO (1943 ) adı altında birleştiler.
Kuveyt Yağ Şirketi: 1938 yılında %50’şer hisseyle Gulf Oil veBP tarafından kuruldu.
GERİ (hampetrolden petrokimyasallara)
